Pomoc Kościoła katolickiego w Polsce świadczona katolikom i Kościołom partykularnym na Wschodzie posiada kilka podstawowych form. Jest to, bowiem pomoc: moralna i duchowa, personalna, intelektualna i edukacyjna oraz materialna i modlitewna.
Pomoc moralna i duchowa
Katolicy w Polsce czują się, z racji geograficznych, historycznych i narodowych zainteresowani losem katolików i Kościoła na Wschodzie. Polska jest bezpośrednim lub pośrednim sąsiadem Kościoła na Wschodzie. Na wschód od obecnej granicy Polski w wielu krajach mieszkają Polacy lub osoby pochodzenia polskiego. Rodzi to naturalny tytuł, prawo i zobowiązanie do zainteresowania i troski losem katolików polskich na Wschodzi lub osobami pochodzenia polskiego. Zainteresowanie i troska rodakami na Wschodzie nie dają Kościołowi w Polsce prawa do ingerowania w życie tamtych kościołów partykularnych.
Kościół w Polsce odkrywa swoją powinność pomocy katolikom i katolickim kościołom partykularnym na Wschodzie, w ich odradzaniu się, tworzeniu oraz rozwoju. Jest to troska i pomoc, bez narzucania rozwiązań i prób wpływania na kształt życia religijnego. Należy to, bowiem do kompetencji, ustanowionych przez Stolicę Apostolską biskupów danego miejsca.
Pomoc personalna
Pomoc Kościoła katolickiego z Polski świadczona katolikom i Kościołowi katolickiemu na Wschodzie posiada przede wszystkim charakter personalny. Polska dała już i daje nadal pomoc poprzez wysyłanie duszpasterzy, zarówno z diecezji, jak i ze zgromadzeń żeńskich i męskich, które otwieraj± swoje domy i placówki na Wschodzie. Czasami jest to powrót do dawnych miejsc i siedzib np. Siostry Niepokalanki wróciły do klasztoru w Jazłowcu. Często jednak jest to podjęcie całkiem nowych zadań i funkcji. W tym dziele uczestnicz± zarówno zgromadzenia czynne, czyli apostolskie, jak i kontemplacyjne np. karmelitanki, które osiadły w Kijowie, Charkowie i Kazachstanie. W animację duszpasterstwa zaangażowała się również Droga neokatechumenalna, a także świeccy katecheci. Aktualnie 1300 osób z Polski, sióstr i księży pracuje wśród katolików Kościoła na Wschodzie.
Pomoc intelektualna i edukacyjna Polski dla Wschodu, czyli krajów b. ZSSR
Po upadku Związku Radzieckiego i otwarciu granic na Wschód, Jan Paweł II, skierował do profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego następujący apel obecnie misji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego jest pomoc Wschodowi”. Apel ten podjął Katolicki Uniwersytet Lubelski i w różnym stopniu wszystkie Uniwersytety z Polski i wiele innych Szkół Wyższych. Od początku lat dziewięćdziesiątych kilka tysięcy młodych ludzi odbywa kilkuletnie studia wyższe – w tym ok. 6000 pochodzenia polskiego: z Ukrainy (prawie zawsze na pierwszym miejscu), Białorusi, Rosji, Kazachstanu, Litwy, Łotwy i innych dawnych republik ZSRR. Celem Wyższych Uczelni w Polsce jest przygotowanie inteligencji, która po powrocie do krajów pochodzenia włączy się w ich życie religijne, kulturalne, społeczne, edukacyjne.
Pomoc z Polski świadczona katolikom i Kościołowi katolickiemu na Wschodzie obejmuje też formację kandydatów do życia kapłańskiego oraz zakonnego. Wyższe Seminaria Duchowne kształcą alumnów, wydziały teologiczne oraz uniwersytety katolickie w Polsce kształcą studentki i studentów ze Wschodu. Polskie wydziały teologiczne umożliwiaj± otwieranie przewodów doktorskich osobom ze Wschodu oraz nadaj± im uprawnienia habilitacyjne, np. teologom z Ukrainy i Słowacji. Również wykładowcy i moderatorzy z Polski wspomagają swoją obecnością i pracą instytucje kształcenia teologicznego oraz instytuty formacji duchowej na Wschodzie, np. Seminarium w Gródku Jagiellońskim. W uczelniach polskich (kościelnych i świeckich) kształci się ponad 5000 studentów ze Wschodu.
Wśród młodzieży ze Wschodu dużą grupę (kilkutysięczną) stanowi± studenci pochodzenia polskiego, przede wszystkim z Ukrainy, Białorusi, Rosji, Kazachstanu, Litwy, Łotwy.
Dla porównania siostra profesor Józefa Zdybicka podała, że w Polsce w roku akademickim 2002/3 kształciło się w różnych uczelniach 6213 osób pochodzenia polskiego, w tym: 4690 studentów, 348 doktorantów, 92 stażystów medycznych, 82 inne staże specjalistyczne. W tym: 1217 z Białorusi, 924 z Ukrainy, 554 z Litwy, 60 z Łotwy, 64 z Mołdawii, 208 z Rosji, 473 z Kazachstanu; Było doktorantów: 97 z Ukrainy, 64 z Białorusi, 107 z Litwy, 6 z Łotwy, 19 z Rosji, 16 z Kazachstanu.
Osobną grupę dość liczną stanowią klerycy zarówno polskiego pochodzenia, jak i innych narodowości, którzy studiują w polskich seminariach diecezjalnych i zakonnych. Seminarium Lubelskie od lat kształci i przygotowuje do kapłaństwa greko-katolików, głównie z Ukrainy (zazwyczaj seminaria te s± inkorporowane do wyższych uczelni – wobec tego klerycy kończ± studia wyższe z zakresu teologii).
W 2001 roku powstało w Lublinie Europejskie kolegium polskich i ukraińskich Uniwersytetów: KUL, UMCS, Akademia Kijowsko-Mohylewska, Uniwersytet Szewczenki w Kijowie, Uniwersytet Ivana Franki we Lwowie. Pierwszym rektorem był prof. Jerzy Kłoczowski. Collegium współpracuje z Akademią Medyczną, Rolniczą, Politechniką. Obecnie na studiach doktoranckich (tylko takie prowadzi) studiuje 167 osób.
Również Uniwersytety polskie nawiązują formalne związki z krajami b. ZSRR – np. KUL z Litwą, Rosją (Archangielsk), Dagestanem, Rumunią, Słowacją (Bratysława, Trnawa), z Katolickim Uniwersytetem w Rużomberku (powstał i działa przy dużej pomocy profesorów KUL). Wielu profesorów ma gościnne wykłady na różnych Wschodnich Uczelniach i odwrotnie – profesorowie ze Wschodu są zapraszani do Polski.
Powstające po 1991 roku Seminaria Duchowne (Grodno, Pińsk, Gródek Podolski, Lwów, Nitra, Tbilisi, Petersburg) organizowane i prowadzone były i nadal s± w dużej mierze przez duchownych z Polski.
Podobnie zakładane Instytuty Teologiczne, Katechetyczne (Gródek Podolski, Baranowicze, Wilno, Grodno, Kijów) zasilane s± kadr± z Polski. Duży ładunek pomocy intelektualnej zawiera także praca licznych duchownych – kapłanów, zakonników, zakonnic i świeckich misjonarzy, którzy wykonując pracę duszpasterską prowadzą katechizację i różne kursy dokształcające.
Ogromna jest pomoc Polski dla szkolnictwa polskojęzycznego w krajach b. ZSRR. Obejmuje ona pomoc personalną, wyposażenie w podręczniki i inne pomoce szkolne, dostarczaną literaturę.
Wspólnie zorganizowane kongresy, sympozja, konferencje, np. w KUL: Kongres Filozoficzny, Kongres Teologiczny (ponad 200 osób z Ukrainy), Kongres Kultury Chrześcijańskiej, Sympozja na tematy „wspólne” np. „Polska i Litwa – duchowe dziedzictwo” (2004), symptomatyczne sympozjum zorganizowane przez Collegium Polsko-Ukraińskie (2001) „Polskie doświadczenie – ukraińska rzeczywistość – wyjście Ukrainy z kryzysu”. Nadto: „Polacy na Ukrainie Centralnej i Wschodniej” (19. października 2005) oraz „Zaangażowanie duchowieństwa polskiego na rzecz Kościoła katolickiego na Wschodzie (Ukraina)” – 21-22. października 2005.
Również KUL organizuje szkoły letnie języka i kultury polskiej. ¬źródłem utrzymania młodzieży studiującej w Polsce są: stypendia Rządu Polskiego (MEN), Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacja Jana Pawła II w Lublinie, Fundacja Królowej Jadwigi w Krakowie (od 2001 roku – 559 stypendiów), oraz stypendia fundowane przez różne instytucje państwowe, społeczne, kościelne. Należy stwierdzić, że jest to duży wysiłek edukacyjny Polski w przygotowaniu inteligencji, która po powrocie do krajów pochodzenia włącza się w ich życie. Jednakże z doświadczeń Fundacji Jana Pawła II wynika, że część osób po ukończeniu studiów zostaje w Polsce, ale wielu wraca do swoich krajów podejmując pracę w różnych dziedzinach: w kuriach diecezjalnych, w sądach (Grodno, Pińsk, Ostrawa, Nitra, Koszyce), w seminariach duchownych (Grodno, Pińsk, Wilno, Lwów, Gródek Podolski, Tbilisi, Nitra), w instytutach katechetycznych, na wyższych uczelniach (Lwów, Trnawa, Tarnopol, Iwanofrankowsk, Kijów, Trnawa, Rużomberk), w poradniach życia rodzinnego, w poradniach psychologicznych, w mediach, w ośrodkach wychowawczych, konsulatach i przedsiębiorstwach. Ponadto Katolicki Uniwersytet Lubelski nie zapomina o swoich absolwentach, lecz co jaki¶ czas organizuje dla nich w Lublinie spotkania.
Pomoc finansowa i materialna
Istnieją różne formy pomocy materialnej katolikom i Kościołowi katolickiemu na Wschodzie. Spontaniczne i systematyczne. Oficjalne i prywatne. Parafie z Polski pomagaą konkretnym parafiom na Wschodzie. Diecezje duchownym, których wysłały do pracy. Zgromadzenia troszcz± się przede wszystkim o swoje siostry i swych współbraci.
Konferencja Episkopatu Polski dysponuje osobnym funduszem dla pomocy katolikom na Wschodzie. Pochodzi on z ogólnopolskiej kolekty do puszek przeprowadzanej przy kościołach podczas drugiej niedzieli Adwentu. Złożone do puszek dobrowolne ofiary w drugą niedzielę Adwentu są przekazywane na pomoc diecezjom Kościoła katolickiego na Wschodzie.
Do biura Zespołu Pomocy Kościołowi na Wschodzie przy Sekretariacie Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie, Skwer Kard. Stefana Wyszyńskiego 6 – napływaj± pisemne projekty z diecezji, parafii oraz ze zgromadzeń pracujących na Wschodzie. Rozpatrywane są tylko te projekty, które posiadają pisemną aprobatę miejscowego biskupa. Chodzi tu o projekty i dotacje na odbudowę oraz renowację kościołów, na budowę nowych świątyń, plebanii oraz sal katechetycznych. Dotowane s± również niektóre akcje duszpasterskie, np. wakacyjne spotkania z Bogiem dla dzieci i młodzieży. Media katolickie w Polsce informuj±, o życiu katolików na Wschodzie. Trzeba dodać, że pomoc katolikom na Wschodzie cieszy się życzliwością mediów publicznych w Polsce.
Zbiórka do puszek w II niedzielę Adwentu dzielona jest na wszystkie diecezje w krajach Europy Wschodniej, Rosji i Azji środkowej. Jak doskonale się orientujemy, potrzeby materialne Kościoła na Wschodzie są wielkie.
Co roku na adres biura Zespołu przychodzi około 250 projektów i próśb, które są rozważane na spotkaniach Zespołu zbierającego się cztery razy w roku. Rozpatrywane są tylko te prośby napływające z Kościoła katolickiego na Wschodzie, które mają poparcie Ordynariusza Diecezjalnego. Dotyczą one budowy nowych kościołów i kaplic, remontów plebani i domów zakonnych, ogrzewania salek katechetycznych, bądź też wymiany pokrycia dachowego zniszczonych świątyń, a także malowania świątyń, kaplic i pomieszczeń mieszkalnych.
Zespół wspiera finansowo organizowane rekolekcje i wakacyjne spotkania z Bogiem dla dzieci i młodzieży. Stołówki i kuchnie prowadzone przez siostry i braci zakonnych otrzymuj± pomoc na dożywianie dzieci, starszych i najbiedniejszych.
Pomoc liturgiczna
Zespół Pomocy Kościołowi na Wschodzie świadczy nieustannie pomoc liturgiczną dla Kościoła katolickiego na Wschodzie poprzez zakupienie dla konkretnych parafii: tabernakulów, kielichów mszalnych i puszek, monstrancji, paschałów, dzwonków, nagłośnień do kaplic i świątyń, żyrandoli do kościołów, również ornatów, alb, stuł, bielizny kielichowej, ksiąg liturgicznych, a także modlitewników i śpiewników z pieśniami religijnymi itp.
Pomoc katechetyczna
Pomocą tą wspierane są diecezje na Wschodzie w krajach takich, jak: Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Ukraina, Rosja, Tadżykistan, Kirgizja, Uzbekistan, Gruzja, Kazachstan i Mołdawia. W nich pomocą obejmujemy dzieci przedszkolne, stołówki, sierocińce, domy wychowawcze. Nadto salki katechetyczne wyposażane są w katechizmy i książki religijne, pomocne do katechezy.
Nadto Zespół dla ponad 300 osób duchownych i zakonnych opłaca roczną prenumeratę i wysyłkę „Wiadomości KAI”. Otrzymuj± oni również „Osservatore Romano”, czasopismo „Miłujcie się” w języku polskim i rosyjskojęzyczną wersję czasopisma „Liubitie drug druga” (Miłujcie się). Trafiaj± te czasopisma religijne do biskupów, seminariów duchownych, wspólnot parafialnych i zakonnych, młodzieży i osób dorosłych. Natomiast katecheci za pośrednictwem biura Zespołu otrzymywali pomoce, takie jak: Pismo Święte w języku rosyjskim, filmy religijne, śpiewniki, płyty CD/mp3 z kolędami i pieśniami religijnymi, kalendarze, kartki świąteczne itp.
Pomoc modlitewna w intencji Kościoła na Wschodzie
Od roku 2000 druga niedziela Adwentu stała się „Dniem modlitwy za Kościół na Wschodzie”. Wówczas we wszystkich kościołach parafialnych Polski przypomina się wiernym o potrzebach, problemach i trudnościach Kościoła katolickiego na Wschodzie. Liturgia niedzielna jest tak kształtowana, że wezwania modlitwy powszechnej uwzględniaj± sytuację kościoła na Wschodzie. Tej tematyce jest poświęcone kazanie Mszy świętej transmitowanej przez I program Polskiego Radia z Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie. To samo odnosi się do Mszy Świętej transmitowanej przez Telewizję „Polonia”. Również tę tematykę podejmuje kaznodzieja we Mszy Świętej dla chorych transmitowanej przez Telewizję Polską z Łagiewnik o godzinie 7.00.