Uwagi wstępne – Kościół na wschodzie
Używamy tu określenia „Wschód” w specyficznym znaczeniu. Chodzi bowiem o kraje położone na wschód i południowy wschód od Polski w Europie i w Azji. Przede wszystkim o obszary ZSRR i dawnych krajów tzw. demokracji ludowej, z wyłączeniem Chin. Zespół Pomocy Kościelnej dla Katolików na Wschodzie (dalej – Zespół) powołany przez Konferencję Episkopatu Polski w roku 1989 ma na celu organizowanie i niesienie pomocy duchowej i materialnej katolikom na Wschodzie. Pomoc Kościołowi na Wschodzie płynąca z Polski jest wyrazem chrześcijańskiego braterstwa.
Począwszy od rewolucji październikowej roku 1917 kraj religijny od tysiąca lat jakim była Rosja zamieniono na pustynię duchową. Niszczono świątynie, księgi liturgiczne, wymordowano kapłanów, zlikwidowano życie monastyczne i zakonne. Starano się usuwać wszelkie blady kultu religijnego. Ze świadomości dzieci, młodzieży i dorosłych przez minione siedemdziesiąt lat chciano zatrzeć ślady obecności wszechmocnego Boga. Zaledwie kilku księży katolickich pracowało oficjalnie na tym rozległym terytorium od granicy białoruskiej aż do dalekiego Władywostoku. Dwudziesty wiek w Rosji był czasem kształtowania społeczeństwa totalitarnego. Prawo państwowe minionego okresu przyznawało obywatelom wolność wyznania, lecz zabraniało prowadzenia jakiejkolwiek odważnej działalności religijnej. Często religię traktowano za zło, a jej wyznawanie za przestępstwo. Jednakże wielu ludzi zesłanych na Syberię i do Kazachstanu zachowało wiarę w Boga i nadzieję „wbrew nadziei”. System ateistyczny chciał pozbawić ludzi ich religii, jednakże nie był w stanie zniszczyć w ich sercu tęsknoty za Bogiem. Można powiedzieć, że Kościół katolicki tego minionego okresu był Kościołem męczenników, gdzie wiara zachowała się w rodzinach, a zwłaszcza w sercach osób najstarszych.
Po roku 1989, w miejsce jednego imperium powstało wiele wspólnot państwowych, niezależnych (jak kraje nadbałtyckie), lub o różnym stopniu zależności od Federacji Rosyjskiej. W każdym z tych krajów byłego Związku Radzieckiego sytuacja Kościoła katolickiego jest przynajmniej trochę odmienna, w zależności od polityki władz, wielkości społeczności katolickiej oraz od relacji z innymi społecznościami religijnymi oraz chrześcijańskimi. Po roku 1989, nastąpił fenomen odradzania się Kościoła katolickiego na Wschodzie. Jest to proces złożony, skomplikowany i długofalowy. W pierwszej jego fazie wystąpiło niewątpliwie ożywienie religijne i zainteresowanie na nowo życiem chrześcijańskim. Jednakże narzucana laicyzacja i ateizacja życia odcisnęła się mocno na życiu osób i społeczeństw. Równocześnie kontakt z tzw. kulturą masową Zachodu przyczynił się do upowszechniania wielu niechrześcijańskich postaw i zachowań.
Pierwszymi istotnymi faktami wskazującymi zmianę na lepsze jest to, że w dniu 13. kwietnia 1991 roku została ustanowiona struktura Kościoła katolickiego w Rosji Radzieckiej. Ofiarna praca nowo mianowanych administratorów i pasterzy diecezji, a także duszpasterska praca kapłanów diecezjalnych i zakonnych oraz sióstr zakonnych i świeckich wolontariuszy sprawiła, że z ruin zaczęły powstawać świątynie. Dzieci, młodzież maj± szansę uczęszczania na katechizację przy kościele po niedzielnych Mszach świętych. Ludziom starszym i rodzicom głosi się Dobrą Nowinę o Jezusie Chrystusie jedynym Zbawicielu każdego człowieka.
Konkretnym przejawem żywotności Kościoła katolickiego było poświęcenie katedry pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Moskwie w dniu 12. grudnia 1999 roku, jak również poświęcenie katedry w Irkucku na Syberii u księdza biskupa Jerzego Mazura.
W społeczeństwie postsowieckim zaczęto dostrzegać żywą wiarę w Chrystusa ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego. Zaczęto doceniać również ofiarną pracę kapłanów, sióstr zakonnych i osób świeckich w powstałych parafiach, ich bezinteresowną miłość do Boga oraz otwartość i serdeczność wobec zaniedbanych duchowo i moralnie. Doceniono zwłaszcza ich posługę charytatywną. Natomiast pracujący w Kościele katolickim na Wschodzie Pasterze i kapłani, bracia i siostry zakonne dostrzegli coraz wyraźniejszy szacunek dla Dekalogu i wartości ogólnoludzkich. Wierni zaczęli stawać się coraz bardziej odpowiedzialnymi i posłusznymi głoszonej im Ewangelii. Zaczęli z szacunkiem odnosić się do życia poczętego oraz życia rodzinnego.